Evolutionair geheugen: waarom oerinstincten nog steeds ons denken kleuren
We hebben het allemaal in ons: een stukje radicaal, misschien zelfs extreem rechts. Een gedurfde uitspraak, ik weet het. Maar als we kijken naar ons evolutionair geheugen, dat diepe reservoir aan instincten en emoties dat ons DNA heeft gevormd, wordt duidelijk waarom sommige politieke tendensen zo hardnekkig zijn. En vooral: hoe we ze beter kunnen begrijpen.
Evolutionair geheugen: Terug naar het begin
De homo sapiens bestaat ongeveer 150.000 jaar. Best lang, maar het is niets vergeleken met de miljoenen jaren waarin onze voorouders leefden. Van de Sahelanthropus tchadensis, zes miljoen jaar geleden, tot de homo erectus, twee miljoen jaar geleden— onze meer directe voorouders. Al die generaties hebben bouwstenen achtergelaten in ons DNA.
Het gaat niet om concrete herinneringen zoals “opa’s favoriete recept” of “de jacht van 1 mei”, maar om biologische aanleg: hoe we reageren, wat we wantrouwen, waar we ons veilig bij voelen. Dit evolutionair geheugen, die aanleg is gevormd in een wereld die totaal anders was dan de onze.
Het leven van toen
Stel je voor: je leeft in een groep van veertig mensen. Jullie trekken rond, zoeken water, jagen op wild. Alles wat je bezit, draag je bij je. Iedereen kent elkaar door en door; je weet wie betrouwbaar is, wie goed kan jagen, wie zorgzaam is. Je overleven hangt af van deze mensen.
In die tijd ontstonden een paar diepgewortelde eigenschappen:
- Een fenomenaal geheugen voor de omgeving. Je wist waar water was, waar gevaar loerde, zelfs tientallen kilometers verderop.
- Het vermogen om intenties te lezen (theory of mind). Je moest snel kunnen inschatten of iemand te vertrouwen was.
- Waakzaamheid voor vreemden. Een onbekende kon een bedreiging zijn voor voedsel, veiligheid of de groep.
Dit vermogen om mentaal te navigeren en verhalen te onthouden was toen letterlijk van levensbelang. Vandaag gebruik ik datzelfde principe in mijn werk, maar daar komen we later op terug.
Evolutionair geheugen: Onze oerinstincten in de moderne wereld
Nu leven we in grote steden, met sloten op de deur en supermarkten vol eten. Maar dat oergevoel van ons evolutionair geheugen is er nog steeds.
We ontmoeten iemand nieuws en binnen een paar seconden hebben we, vaak onbewust, besloten of we hem of haar vertrouwen. We vinden troost in tradities. En een onbekende in de straat kan nog steeds iets in ons triggeren: Wat doet die hier?
Dit verklaart ook waarom politieke ideeën die inspelen op groepsgevoel, behoud en wantrouwen tegenover vreemden zo krachtig werken. Ze spreken rechtstreeks tot een brein dat miljoenen jaren heeft geoefend in “wij versus zij”.
Fake news: de nieuwe kampvuurverhalen
Vroeger zaten we rond het kampvuur, luisterend naar verhalen die ons onder andere moesten waarschuwen voor gevaar. Vandaag hebben we social media en daar doen verhalen iets vergelijkbaars, maar sneller en harder.
Fake news speelt in op precies dezelfde instincten: het vreemde wordt gevaarlijk gemaakt, er wordt schaarste gesuggereerd, de groep wordt opgezweept. En omdat onze hersenen verhalen evolutionair als waarheidsdragers beschouwen (ze hielpen ons immers overleven), voelen zulke berichten vaak instinctief juist, zelfs als de feiten anders liggen.
Denken over ons evolutionair geheugen: ratio versus emotie
Wie tegen extreem rechts ingaat, doet dat vaak met cijfers, rapporten, statistieken. Rationeel klopt dat allemaal, maar het mist de kern: emotie wint het bijna altijd van logica. Zeker als die emotie geworteld is in miljoenen jaren aan overlevingsdrang.
Een voorbeeld: op de tribune van je favoriete sportclub schreeuwt iedereen “We are the best!” terwijl je team op de derde plek staat. Rationeel is het onzin, maar je doet mee. Het voelt goed, het versterkt de eenheid. Dat is precies wat politieke bewegingen doen die inspelen op oerinstincten. Het is meteen een verklaring waarom het zo effectief is.
Hoe dan wél?
De eerste stap is erkennen dat die reflexen bestaan. Angst voor het vreemde? Die is echt. Het verlangen naar een sterke leider? Ook echt. Maar dat betekent niet dat we eraan overgeleverd zijn.
We kunnen ze ombuigen:
- Maak van vreemden bekenden. Zodra je iemand kent, wordt hij onderdeel van je “wij”. Daarom smelt de angst vaak weg bij persoonlijk contact.
- Creëer gedeelde doelen. Evolutionair willen we bijdragen aan de groep. Laat nieuwkomers actief meedoen: taal leren, werken, bijdragen.
- Voorkom schaarstegevoel. In kleine groepen leidde gebrek direct tot conflict met buitenstaanders. Als basisbehoeften veilig zijn, verdwijnt een belangrijke voedingsbodem voor vijanddenken.
- Educatie over emotietriggers. Leer herkennen wanneer je gevoel wordt aangewakkerd door verhalen die inspelen op oerangst.
Van kampvuur naar kennis
Ons evolutionair geheugen is geen veroordeling tot wantrouwen, maar een handleiding om te begrijpen waarom we voelen wat we voelen. Ja, die reflexen zijn sterk. Ja, ze worden in de politiek én via fake news soms misbruikt. Maar door ze te kennen en te sturen, kunnen we ze gebruiken om verbinding te creëren in plaats van verdeeldheid.
In mijn werk als geheugentrainer maak ik dagelijks gebruik van een mentaal gereedschap dat diep in onze evolutionaire erfenis verankerd zit: het vermogen om te navigeren in onze omgeving. Deze vaardigheid, bekend als de loci-techniek, laat je in gedachten reizen naar verschillende plekken. Op die denkbeeldige locaties spelen zich verhalen af, onze moderne kampvuurverhalen, waarin informatie wordt verstopt die je daardoor moeiteloos onthoudt.
Storytelling is misschien wel het krachtigste stuk gereedschap dat we uit de oertijd hebben meegenomen. Verhalen kunnen muren bouwen, maar ook bruggen slaan. Het is aan ons om te kiezen welke verhalen we doorgeven en hoe emoties op een positieve wijze te gebruiken.
Memoryspeaker
Waar geheugen, aandacht en focus samenkomen
Neem contact op om te sparren
Geef een reactie